104 jaar geleden: 11-juli-vieringen door een liberale bril

[Hieronder volgt een beschrijving van de 11-julivieringen van 1902. Het betreft een tekst uit 1905 van de Gentse hoogleraar Paul Fredericq, verschenen in "Vlaamsch België sedert 1830 - Studiën en Schetsen bijeengebracht door het Algemeen Bestuur van het Willems-Fonds ter gelegenheid van het jubeljaar 1905", een meerdelig boekwerk van liberale signatuur. Uitgegeven door Boekhandel Julius Vuylsteke, Koestraat 15 te Gent. Spelling en taal werden omgezet naar hedendaagse normen.]

HET BOEK IS 63 JAAR OUD, DE VELDSLAG 600 JAAR
Sinds de publicatie van Conscience's Leeuw van Vlaanderen in 1839 was de Guldensporenslag van 11 juli 1302 de meest populaire bladzijde uit de hele vaderlandse geschiedenis geworden in Vlaams België. Deze historische roman werd tot in de achterbuurten van onze steden en tot onder het strooien dak van onze boerenarbeider door opeenvolgende generaties gelezen. Zijn invloed op het gemoed van de Vlamingen was uitzonderlijk groot. Zelfs bij de Walen werd de Franse vertaling Le Lion des Flandres even gretig gelezen. Ook daar werden de helden van de Guldensporenslag bijna even populair als in de Vlaamse gewesten. Het was ongetwijfeld ook aan Conscience's boek te wijten, dat er in 1887 op de Grote Markt van Brugge aan de voet van de Halletoren een bronzen standbeeld van Breidel en de Coninc is opgericht. Het Brugse gemeentebestuur besliste toen dat 11 juli jaarlijks zou worden gevierd als een nationale gedenkdag. Later zorgden het Algemeen Nederlands Verbond en andere kringen ervoor dat in de meeste steden van Vlaams België op die dag zoveel mogelijk toespraken en feestelijke bijeenkomsten werden ingericht. Maar de zeshonderdste verjaardag van de roemrijke veldslag moest natuurlijk in 1902 met buitengewone luister worden herdacht.


CONSCIENCE EN 1302
In het spoor van de geschiedschrijvers van zijn tijd (Auguste Voisin, Moke, enz.) had Conscience in 1839 als flamboyante flamingant en als gevoelsmens de strijd van de Vlamingen in 1302 vooral als een botsing gezien tussen twee rassen en twee talen. In 1900 kwam Prof. Pirenne van de Gentse Universiteit in een uitstekend boek, Histoire de la Belgique, terloops bewijzen dat er in het begin van de veertiende eeuw geen rassenstrijd en geen vaderlandsliefde in de moderne betekenis bestond, noch in Vlaanderen, noch in de rest van Europa. Maar de zuiver feodale oorlog van de Vlaamse graaf tegen de Franse koning, die in 1300 resulteerde in de kortstondige inlijving van Vlaanderen bij Frankrijk, veranderde spoedig in een klassenstrijd, toen koning Filips de Schone de Vlaamse democratie wou onderdrukken. Onder de ogen van een verbaasd Europa zag men een samengestroomde bende ambachtslui en boeren, gewapend met pijken, bijlen en staven, en aangevoerd door enkele edellieden en enkele dekens van Brugse wevers en slagers, de schitterende geharnaste onoverwinnelijke ridders van het Koninkrijk Frankrijk, de bloem van de militaire christenheid in West-Europa, op het Groeningeveld onder de muren van Kortrijk van haar hoge paarden doen tuimelen en in een bloedbad versmachten. De annexatie van het graafschap Vlaanderen en van de naburige gewesten werd hierdoor verhinderd en het ontstaan van de latere Nederlanden van de Bourgondische hertogen en van Keizer Karel V mogelijk gemaakt. Het was ook de geboortedag van een tot dan toe in Europa onbekend gevoel: de vaderlandsliefde, die moderne menselijke hartstocht, de collectieve gehechtheid aan de geboortegrond, die men groot en vrij wil maken, ook ten koste van lijf en goed.

VERDRAAGZAAMHEID
De feestviering van 1902 mocht noch tegen Frankrijk (de vrijzinnige Franse republiek van de 20ste eeuw heeft niets te maken met het feodale koninkrijk uit de 14e eeuw) noch tegen de Walen gericht zijn. De Vlamingen wilden zonder enige achterdocht en in een brede geest van algemene feestvreugde hun Sporenslag herdenken.

ONENIGHEID TUSSEN LIBERALEN EN KATHOLIEKEN
De stad Kortrijk besloot dat op het slagveld van 1302 een groot gedenkteken zou worden opgericht. Jaren op voorhand waren al inschrijvingslijsten in omloop gebracht. In 1899 was er al 12.000 frank verzameld. Maar de beweging kreeg al snel een katholiek kleurtje, vanwege de politieke gezindheid van het Kortrijkse gemeentebestuur. Enkele visionaire katholieken tekenden daar trouwens protest tegen aan. Zo tekende het katholieke Antwerpse weekblad Ons Recht krachtig protest aan tegen het plan om geen Vlaamse leeuw, maar een Walhalla-kapel met een Onze-Lieve-Vrouwbeeld op het slagveld van de Gulden Sporen op te richten (Ons Recht: "zodat de protestantse, joodse en vrijzinnige flaminganten uitgesloten zijn en de roem van hun voorvaderen niet mogen vieren?"). Dat voorstel kwam van de Gentse professor De Ceuleneer op een katholieke Vlaamse landdag in Kortrijk in 1899. Een comité dat uitsluitend uit katholieke inwoners van Kortrijk bestond, wilde eerst het feest alleen inrichten. Op aandringen van het Willemsfonds, van het Algemeen Nederlands Verbond en van vele katholieken van buiten Kortrijk, werd een gemengde jury aangesteld om over het monument, dat 100.000 frank (later werd het 136.000 frank) zou kosten, uitspraak te doen.

NIEUW STANDBEELD IN KORTRIJK
Onder alle Belgische beeldhouwers werd een wedstrijd uitgeschreven, en in 1901 werd, na veel heisa en geknoei, opdracht gegeven aan de Kortrijkse beeldhouwer Godfried De Vreese om zijn bekroond ontwerp te realiseren. Het zou de Maagd van Vlaanderen met haar Leeuw op hoog voetstuk uitbeelden, waarvoor een gesneuvelde Franse ridder met zijn omgeworpen paard zieltogend neerligt.

FRANSE ACHTERDOCHT
Maar er doken nieuwe onweerswolken op. In Kortrijk was het algemeen geweten dat bepaalde politie-ambtenaren uit Rijsel van de Franse regering opdracht hadden gekregen om nauwkeurig na te gaan wat er gebeurde, en dat ze geregeld hun verslagen naar Parijs moesten opsturen. Er werd gemompeld dat het Belgische ministerie bang was voor een diplomatieke interventie van Frankrijk, en dat het aan het Kortrijkse stadsbestuur op het hart hadden gedrukt om uiterst voorzichtig te handelen. Vanuit Brussel werd zelfs gedreigd met het intrekken van de reeds toegestane subsidie van 70.000 frank voor het monument, indien het feest een anti-Frans karakter zou aannemen.

KATHOLIEKE ARROGANTIE
Aan de andere kant drongen de katholieken, geleid door de Kortrijkse deken De Grijse, erop aan dat de feesten een rooms-katholiek karakter zouden krijgen, met een Te Deum op de Grote Markt, een dankprocessie, een plechtige mis, enz., vermeld op het officiële feestprogramma. Vergaderingen werden hierover gehouden op het stadhuis van Kortrijk, waar liberalen en katholieken erover twistten. Het Volksbelang schreef hierover op 9 november 1901:

Uit de beraadslaging mag blijken dat zelfs enkele katholieke commissieleden begrijpen hoe roekeloos en dom zo'n handelwijze zou zijn. De Guldensporenfeesten van Kortrijk mogen niet ontaarden in dankprocessies en plechtige missen. Dat de katholieken bij die gelegenheid in hun kerken bidden, zal niemand vreemd vinden. Maar dat ze die godsdienstoefeningen als onderdeel van het officiële feestprogramma zouden opdringen aan vrijdenkers, protestanten, joden, socialisten of onverschilligen, die wellicht de meerderheid van de duizenden feestvierders zullen uitmaken, dat zou maar al te gek zijn. Zoals één van de commissieleden opmerkte, zou een dergelijke katholieke overmoed wel eens aanleiding kunnen geven tot tegenbetogingen en straatrelletjes, zodat de feesten zouden ontaarden in een politiek-godsdienstige tweestrijd tussen katholieken en liberalen, om nog maar te zwijgen van de socialisten. Is dat het ideaal voor de feestviering in Kortrijk de komende zomer? Men mag in de Stad der Gulden Sporen niet vergeten: wie wind zaait, maait onweer.

Een hevige polemiek ontspon zich nu in de pers. De katholieke bladen van West-Vlaanderen (Gazette van Kortrijk, Patrie van Brugge enz.) stonden heftig aan de zijde van pastoor-deken De Grijse en van zijn onverdraagzame aanhangers. De liberale pers drong erop aan om aan het nationaal feest een algemeen neutraal karakter te geven, zodat iedereen kon deelnemen. In december 1901 riep de Kortrijkse burgemeester Reynaert eindelijk de afgevaardigden van de liberale kringen van de stad bijeen en deelde hen een besluit van het schepencollege mee, opgesteld in twee talen. Daarin stond dat hun wensen van de hand waren gewezen. Tijdens het onderhoud dat daarop volgde, verklaarde de burgemeester onder meer dat de rooms-katholieke plechtigheden niet uit het officiële programma konden weggelaten worden, omdat de kansarmen van Kortrijk ervan overtuigd waren dat Onze Lieve Vrouw en Sint-Joris waren tussengekomen op het Guldensporen-slagveld in 1302. Die katholieke oorlogsverklaring leidde natuurlijk tot een breuk.

STANDPUNT VAN DE LIBERALEN
De officiële rooms-getinte feestviering moest in augustus plaatsvinden. De algemene raad van de Belgische arbeiderspartij besloot namens de socialisten op de verjaardag van de veldslag, 11 juli, een partijbetoging te houden ter ere van de Vlaamse democratie van 1302. De liberalen van hun kant beraadslaagden over wat hun te doen stond. De Liberale Vlaamse Bond van Antwerpen nam de leiding over de zaak in handen. Liberale afgevaardigden uit de verschillende Vlaamse steden kwamen in de Scheldestad bijeen en besloten unaniem dat ze niet zouden deelnemen aan een feest dat gepaard zou gaan met een Te Deum, een dankprocessie, een plechtige mis, enz., als officiële onderdelen van het officiële feestprogramma. Was zoiets ooit gebeurd toen men de standbeelden had opgericht van Godfried van Bouillon, Rubens, Jacob van Artevelde, Van Dijck, Breidel en de Coninc of andere helden? Aan die nieuwe arrogantie van de roomse geestelijkheid konden de vrijzinnigen niet toegeven. Terzelfdertijd besloten de liberale Vlamingen in Antwerpen dat zij op 13 juli 1902, de eerste zondag na de verjaardag van de Guldensporenslag, in Kortrijk een algemene vaderlandse betoging zouden organiseren, waarop allen in Noord en Zuid zouden worden uitgenodigd los van elke godsdienst- of partijgeest. [...]

OOK DE SOCIALISTEN DOEN MEE
Ook van socialistische werd aangekondigd dat de arbeiderspartij [...] op 15 augustus (O.-L.-V.-Hemelvaart) in de Guldensporenstad een afzonderljke betoging zou houden, waarop Franse socialisten als Jaurès het woord zouden voeren, samen met Anseele van Gent namens de Vlaamse, en Demblon van Luik namens de Waalse socialisten. Il y en aura pour tous les goûts, deed een blad leuk opmerken.

ULTIEME VERZOENINGSPOGING MISLUKT
Een verzoenend driemanschap, bestaande uit algemeen voorzitter van het Willemsfonds G. D. Minnaert, Julius Sabbe uit Brugge en Ameye-Dobbelaere uit Izegem probeerden nog een ultieme verzoeningspoging om de eendracht te herstellen, maar zij stuitten op de koppigheid van het katholieke Kortrijkse stadsbestuur. Dat wou alleen toegeven om het Te Deum niet op de Grote Markt, maar in een kerk te laten zingen. In ruil eiste het stadsbestuur dat er geen andere betogingen zouden gehouden worden in de maand juli, iets wat in tegenspraak was met eerdere beloftes. Nu was de breuk onherstelbaar, ondanks wanhopige pogingen daartoe van Julius Sabbe in zijn Brugse Beiaard.

VLAAMS FEEST WORDT BELGISCH FEEST
Voor de heren van het Kortrijkse stadhuis, die daarmee enigszins tegen hun zin gehoorzaamden aan de rooms-katholieke geestelijkheid, liep het niet op wieltjes. In de Frans-Belgische pers deed al in januari 1902 het volgende bericht de ronde:

De Franse regering maakt zich zorgen over de manifestaties die worden voorbereid in Kortrijk, ter gelegenheid van de 600ste verjaardag van de Guldensporenslag. De Franse regering heeft tegenover onze regering de hoop uitgedrukt dat deze herdenking niet het anti-Franse karakter zou kennen dat men er lijkt aan te willen geven. Het organisatiecomité, dat officieus op de hoogte werd gebracht, heeft dan meteen beslist om tegelijk met de verjaardag van 1302, ook de verjaardag van de Belgische onafhankelijkheid van 1902 (sic) te vieren. Men zal de veldslagen van Bouvines en Groeninge aan de kant laten liggen, om België en zijn Koning te verheerlijken.

Een hevige polemiek volgde in de pers. Vooral toen men vernam dat de revolutie van 1830 inderdaad op bevel van hogerhand in de officiële historische stoet zou herdacht worden. Dit ondanks het feit dat de katholieken in de officiële commissie, onder leiding van Flor Heuvelmans, hadden erkend dat herinneringen aan het jaar 1830 niet op hun plaats zouden zijn bij het Guldensporenfeest en er dus best zouden uit geweerd worden. [...]

MAURICE MAETERLINCK SPUWT ZIJN GAL
Maurice Maeterlinck, de beroemde Vlaming (hij is, zoals men weet, een geboren Gentenaar), die in de Franse literatuur een schitterende plaats heeft veroverd, liet in de Parijse krant Le Figaro een brief publiceren. Daarin bedacht hij zijn land- en taalgenoten van de Vlaamse Beweging met uitzonderlijke scheldwoorden.

De flamingante partij doet haar best om haat tegen Frankrijk te zaaien. Ze bestaat uit een handvol demagogen die door hun duistere boerenjeugd en hun leerachterstand nooit Frans hebben kunnen leren. Hun onwetendheid en hun afgunst is nu ontaard in rancune. Ze verzekeren zich nu van vetbetaalde postjes. [...]

Hun taal, zijn eigen moedertaal, noemde Maeterlinck "een vormeloos en drassig dialect". In Vlaanderen en in Nederland verbaasde iedereen zich erover hoe een zo verfijnd letterkundige ten prooi kon vallen aan zo'n blinde vooringenomenheid en zo'n onbeschoft scheldartikel kon schrijven. De fransdolle Belgische pers nam de brief uit Le Figaro gretig over, en de poppen gingen aan het dansen. Het ijs van de onverschilligheid was gebroken. Zonder het te beseffen, had Maeterlinck door zijn grof artikel en door de weerklank die het bij Vlaming en Waal vond, de machtigste reclame gemaakt die men zich kon indenken voor de betoging in Kortrijk. [...]

HET LIBERALE FEEST
Die zondag, 13 juli 1902, kwamen 's voormiddags een dertigtal leden van de Vlaamse Volksraad bijeen in de Stadshalle, en ze hielden een openbare beraadslaging voor een publiek van een honderdtal Vlamingen. [...] Het Guldensporenfeest en de brief van Maeterlinck (aan wie men een telegram stuurde "met de betuiging van het diepste medeliijden") werden er besproken. Ook de problemen van het gebruik van het Nederlands in de Congo-Vrijstaat en van het afleggen van de koninklijke eed in beide landstalen werden besproken. [...]

's Namiddags was de betoging van het liberaal Vaderlands Comité iets heel anders. In dichte drommen waren uit alle hoeken van het land de vrijzinnige Vlamingen naar Kortrijk toegestroomd [...]. Men telde er 162 vlaggen, en de stoet, die in snelle pas voorbijtrok, duurde 18 minuten. Hoeveel duizenden deelnemers dit wel veronderstelt, is moeilijk uit te rekenen. Het weer was prachtig, de geestdrift groot, de betoging was groot en indrukwekkend in haar ontroerende eenvoud. Men begaf zich met vliegende vaandels en muziek naar de Groeningekouter, waar drie toespraken werden gehouden in open lucht in de frisse schaduw van het park.

Eerst sprak de liberale Kortrijkse senator De Ridder, die namens de organisatoren iedereen verwelkomde, en de helden van Zuid-Afrika gelijkstelde met de Vlamingen van 1302. Daarop volgde een gloedvolle toespraak van Max Rooses, die een prachtige beschrijving gaf van de Guldensporenslag. [...] Van de derde toespraak citeren we deze woorden, die de betekenis van het feest duidelijk schetsen:

Chauvinisme is een vreemd woord. Het bestaat niet in onze taal, evenmin als in ons hart. Geen haat, maar liefde bracht ons hier bijeen: liefde tot de geboortegrond, vaderlandsliefde in de edelste en de ruimste betekenis van dat heilig gevoel van ieder volk dat leven wil. [...] Wij weten - en dit geeft ons de nodige kracht - wij weten, dat wij behoren tot een stam die niet alleen de Klauwaards van de veertiende eeuw, maar ook de geuzen van de zestiende eeuw heeft voortgebracht. En dat de heldenmoed in ons ras nog niet is uitgestorven, dat bewezen onder onze ogen onze taal- en stambroeders de Boeren van Zuid-Afrika. Een volk met zulk een verleden zal niet vergaan. Het zal de plichten van de toekomst weten te vervullen. Laat ons hier allen het plechtig wachtwoord herhalen, dat in 1887 door onze Koning [Leopold II] in Brugge werd verkondigd aan de voet van het bronzen standbeeld van Breidel en de Coninc: De Leeuw van Vlaanderen mag niet slapen!

HET KATHOLIEKE FEEST
Op 17 augustus begon het officiële feest van het katholieke stadsbestuur, dat samenviel met de jaarlijkse kermis en een hele week duurde. De volksoptocht was indrukwekkend en typisch. Hij bestond vooral uit een ontelbare massa Vlaamse boeren, geleid door hun roomse priesters, waarvan er velen blaakten van geestdrift en fierheid, en sigaren rookten. Pastoor Vanden Bulcke reed zelfs te paard aan het hoofd van zijn boeren, zoals de pastoors en de paters van de Brabantse Omwenteling tegen Keizer Jozef II in 1789. [...]

Een grote officiële toespraak werd in het Nederlands gehouden door burgemeester Reynaert aan de voet van een voorlopig houten facsimile van het nog niet voltooide monument van beeldhouwer De Vreese. Op het officiële feestmaal ten stadhuize sprak de burgemeester niet meer in de taal van Breidel en de Coninc, maar in het Frans. Hij sprak ook niet meer van de Sporenslag, maar van de kranige wijze waarop de katholieke regering kort voordien de onlusten in Brussel en Leuven bloedig had neergeslagen. [...]

HET SOCIALISTISCHE FEEST
Op 31 augustus had het derde feest, dat van de socialisten plaats. Duizenden werklieden, ook uit het Walenland, waren naar Kortrijk gekomen met hun rode vlaggen. Onder het zingen van de Marseillaise trokken zij door de straten om zich naar een turnfeest te begeven, waar de Gentse leider Anseele een kleine redevoering hield voor de turners. "De socialistische turnclubs moeten zich oefenen voor de strijd, die wij mogen verwachten, maar die wij niet wensen", zo sprak hij. [...] In de optocht droeg men Franse en Vlaamse opschriften als "Plaats voor de werkers - De rijke patriciërs namen geen deel aan de Guldensporenslag - [...] De Klauwaards waren de socialisten van de veertiende eeuw - Weg met alle rassenstrijd en leve de Internationale - De strijd van Kortrijk was een strijd tegen de rijken [...]"

CONCLUSIE
Van de drie betogingen in Kortrijk was die van de liberalen zeker de indrukwekkendste en die van de socialisten de minste. Wat de officiële feesten in augustus betreft, die liepen banaal af, ook omdat de Koning en Prins Albert afwezig waren. De katholieken hadden hen nochtans graag op hun feestviering zien verschijnen.

Maar de totale indruk was toch groot. Heel het land had in rep en roer gestaan, opgeschud door hevige polemieken in de pers en door de onbetamelijke brief van Maeterlinck. Niet alleen in Kortrijk, maar ook in Brussel, Antwerpen, Gent, Brugge, en in bijna alle Vlaamse steden en zelfs in veel dorpen had men op allerlei manieren de Guldensporenslag herdacht, en het volksgemoed werd hierbij krachtig en diep aangegrepen.

[Tot zover dit citaat. Volgend jaar, rond dezelfde tijd op deze weblog: de 11 juli-toespraak van Leopold II in 1887 te Brugge, waarin hij (in het Frans) uitroept: "De Vlaamse Leeuw mag niet slapen!"]