Amerikaanse telexen - deel 1: Leburton I (1973)

Vlaanderen heeft een decreet op de openbaarheid van bestuur, het principe staat sinds 1995 in de Belgische Grondwet ingeschreven, en de VS hebben de "Freedom of Information Act". Het komt er telkens op neer dat de burger het recht heeft om bestuursdocumenten te raadplegen. Ook heel wat vertrouwelijke of geheime documenten worden na een bepaalde wachttijd publiek. Geïnteresseerden kunnen dan dagenlang in één of andere leeszaal van een archief doorbrengen om documenten te doorzoeken, maar het kan ook anders. Met de komst van het internet kan de overheid ervoor opteren om die documenten op het web te gooien. Zo heeft het State Department alle telex-berichten tussen VS-ambassades in het buitenland en de thuisbasis in Washington uit de periode 1973-1974 online geplaatst en geïndexeerd. Dat biedt ons de mogelijkheid om de Belgische politiek eens door de bril van de Amerikaanse diplomatie te bekijken. Maanden geleden deed het weekblad Vrij Nederland het al voor de telexen vanuit Den Haag, LVB.net doet het nu voor de telexen uit Brussel.

De periode 1973-74 is zowel in België als in de VS een woelige periode. In België volgen de regeringen Gaston Eyskens VI, Leburton I, Leburton II en Tindemans I elkaar op. Aan het begin van die perdiode is in de VS Richard Nixon de president, Spiro Agnew de vice-president en William Rogers de minister van buitenlandse zaken. Aan het einde van die periode zijn ze allemaal vervangen, zonder verkiezingen: Gerald Ford is president, Nelson Rockefeller vice-president, en Henry Kissinger minister van buitenlandse zaken.

In januari 1973 volgt een tripartite-regering onder leiding van de Waalse (en nederlandsonkundige) socialist Edmond Leburton de regering Gaston Eyskens VI op. Leo Tindemans is vice-premier, Renaat Van Elslande minister van buitenlandse zaken, en op defensie zit Paul Van den Boeynants. De Amerikaanse ambassadeur in Brussel is Robert Strausz-Hupé, een ervaren diplomaat met Oostenrijkse roots. Generaal Alexander Haig noemde hem "een briljante geo-strategische denker".


Op 16 april 1973 stuurt ambassadeur Strausz-Hupé een telex naar Washington met een evalutatie van de eerste tien weken van de regering Leburton I [PDF].

Premier Leburton en de partijvoorzitters hebben het belangrijke probleem van de regionalisering nog niet aangepakt, maar de driepartijenregering doet het beter dan verwacht. De ministers De Clercq, Glinne, Van Acker en Vanderpoorten leveren bijzonder goed werk, terwijl Leburton en vice-premier Tindemans bewust op de achtergrond blijven.

Alleen minister van defensie Paul Van den Boeynants, door sommige linkse kranten en tijdschriften gedoodverfd als het knechtje van de Amerikanen, krijgt een slecht rapport:

Het imago van minister van defensie Paul Van den Boeynants is nog maar eens besmeurd na een nederlaag tegen de studenten, deze keer over het beëindigen van de mogelijkheden tot uitstel van de dienstplicht wegens studies. [...] Van den Boeynants, die in 1966-68 al eens tegen de jeugd inging over de crisis rond de Leuvense universiteit, staat nog steeds nergens, nadat de studenten hem gedwongen hebben om zijn voornemen tot afschaffing van de uitstelmogelijkheden voor de dienstplicht wegens studies (in het kader van de defensiehervorming) te herbekijken. Zijn onvermogen om onmiddellijk te overleggen met jeugdorganisaties over een onderwerp dat hij belangrijk achtte, en zijn foutieve veronderstelling dat de socialisten hem zouden steunen op alle punten van wat eigenlijk het plan van de socialisten zelf was, lijkt politiek onhandig. Bovendien heeft dit als neveneffect een heleboel vragen opgeworpen over andere aspecten van de defensie-hervorming, zoals het toewijzen van miliciens aan de rijkswacht om de mogelijkheden voor de binnenlandse veiligheid te versterken en uit te breiden (de rijkswacht is nauw verbonden met het onderdrukken van studentenrellen), en zelfs over de Belgische defensieverplichtingen. Als gevolg daarvan zijn katholieke pacifisten erin geslaagd om de grootste katholieke jeugd- en arbeidersorganisatie stelling te laten nemen tegen de dienstplicht en tegen het lidmaatschap van de NAVO (afzonderlijke telex hierover volgt).

In september 1973 is de sfeer in de regering Leburton I drastisch verslechterd. Via de krant De Standaard heeft journalist Hugo De Ridder het RTT-schandaal aan het licht gebracht, waar socialistische regeringsleden en hoge ambtenaren bij betrokken waren. Eind september stuurt ambassadeur Strausz-Hupé een verslag naar Washington, dat ditmaal als "confidentieel" is geklasseerd [PDF].

Recente gesprekken met partijvoorzitters in de regering Leburton wijzen uit dat zelfs diegenen die weinig geneigd zijn om de coalitie verder te zetten, zoals CVP-voorzitter Martens, betwijfelen of de regering zal vallen voor de geplande verkiezingen van 1975, of dat deze regering de regionalisering fundamenteel zal aanpakken. De reden is dat het meer en meer duidelijk wordt dat het streven naar autonomie voor de taalgroepen in België nu reeds haast onoplosbare problemen heeft gecreëerd, door overlappende, verwarrende, onbeheersbare en economisch lastige politieke en administratieve structuren. Bovendien zou een overhaaste regionalisering op economisch en sociaal gebied de situatie alleen maar verergeren, zoals vice-premier Tindemans heeft gewaarschuwd.

Verder wijst de ambassadeur erop dat premier Leburton besprekingen voert met buitenlandse regeringen zonder dat minister van buitenlandse zaken Van Elslande daarvan op de hooge is. Bezoekjes aan Malta en Zaire, en onderhandelingen met Iran over de Ibramco-raffinaderij nabij Luik worden vermeld. In het rapport krijgen minister Ernest Glinne en staatssecretaris Irène Pétry, beiden Waalse socialisten, kritiek van de ambassadeur. Glinne heeft opgeroepen om de Chileense junta van generaal Pinochet niet te erkennen, Pétry vindt dat ontwikkelingshulp gekoppeld moet worden aan ethische criteria.

Het dogmatisme van Pétry, dat rechtstreeks indruist tegen de Belgische economische belangen in zijn voormalige kolonies, heeft geleid tot publieke speculaties en tot private verklaringen van Leburton, dat ze zich zou moeten schikken naar de regeringspolitiek, of dat ze de regering zou moeten verlaten. In het geval van Glinne hebben journalisten niet geaarzeld om te wijzen op de inconsistentie van zijn harde lijn tegenover Chili en de Belgische regeringspolitiek tegenover andere landen, zoals Zaire en Tsjechoslowakije.

Op 18 september 1973 stuurt de ambassadeur een vertrouwelijke telex naar Washington met als titel: "Verontrustende trends in de CVP inzake internationale politiek" [PDF]. Jongeren uit de vakbondsvleugel van de CVP sturen aan op een demilitarisering van België, op een neutrale buitenlandse politiek, en op een effectieve terugtrekking van België uit de NAVO. Ontwerpresoluties circuleren ter voorbereiding van het CVP-congres dat op 27 en 28 oktober 1973 plaatsvindt. De ambassadeur is bezorgd, en zijn bezorgdheid is niet verminderd na gesprekken met CVP-voorzitter Wilfried Martens en minister van buitenlandse zaken Renaat van Elslande. Voormalig minister van buitenlandse zaken Pierre Harmel (PSC) is zelfs bij de ambassadeur aan de alarmbel komen trekken. Daarop heeft de ambassadeur gesprekken gevoerd met voormalig defensieminister en stichter van de CVP P.W. Segers, en met August De Schrijver, de CVP-woordvoerder inzake buitenlandse politiek.

Noch Segers noch De Schrijver geloofden dat de pacifistische, neutralistische strekking het zou halen. Integendeel, het congres zou de bestaande buitenlandse politiek bevestigen en elke resolutie verwerpen die de banden met de VS en de NAVO in het gedrang zou brengen.

Toch waren beide mannen bezorgd over de populaire trends die aan de oppervlakte kwamen in de programmateksten van de linkerzijde van de CVP. De linkerzijde is verzekerd van haar invloed door de bepaling dat minstens één derde van de afgevaardigden in alle partij-organen jonger dan 35 jaar moet zijn. Die bepaling was bedoeld om de partij te verjongen door er wat jeugdig idealisme te laten insijpelen. Het gebrek aan realisme vanwege nieuwkomers die ervaring missen inzake politieke praktijk, voorspelt niet veel goeds voor de politieke stabiliteit.

Segers en De Schrijver achtten de situatie in België symptomatisch, niet alleen voor de grondige veranderingen in de Belgische samenleving, maar in de Europese maatschappij in haar geheel. De jeugd raakt vervreemd van traditionele waarden en elk institutioneel gezag is verzwakt. Segers zag de recent aangekondigde defensiehervormingen als een capitulatie voor de verwerping door de jeugd van elke vorm van discipline. Ook de Belgische samenleving wijkt voor de verlokkingen van het hedonisme, waarbij de pacifistische vleugel van de CVP de aspiraties vertolkt van een nieuwe generatie die de lessen van de geschiedenis vergeten is en die détente als comfortabel alternatief inroept voor het vervullen van de dienstplicht.

Deze gesprekken en de gebeurtenissen die ertoe hebben geleid, versterken mijn vrees dat de trend bij de christelijke jeugd en arbeiders wel eens verontrustender zou kunnen zijn dan die bij de socialistische linkerzijde. In het beste geval wijzen ze op problemen die wij en onze Belgische vrienden moeten trotseren in het handhaven van de gewenste richting in de Belgische buitenlandse politiek en defensie.

Op 23 oktober 1973 herschikt Edmond Leburton zijn regering. Leburton I wordt Leburton II. Daarover meer in de volgende aflevering van "Amerikaanse telexen".