De paus is te links

Jawel, u leest het goed. De paus is te links. Niet alleen de huidige paus, ook de vorige. Wie zegt dat? Mensen als de Belgische minister van staat Mark Eyskens, de Britse Lord William Rees-Mogg, en ook LVB schaart zich gaarne achter deze provocerende stelling. Natuurlijk hebben we het dan niet over de ethische standpunten van het Vaticaan inzake de vraagstukken van leven, dood en seks. Die zijn, zoals bekend, conservatief en dus rechts. LVB, voor alle duidelijkheid, verdedigt op dat vlak het zelfbeschikkingsrecht van de mens, en is het dus meestal oneens met de paus. De linkserigheid van de paus situeert zich op economisch vlak, en ook daar is LVB het oneens met de paus.

TRENDS: "IS DE NIEUWE PAUS TE LINKS?"
Het weekblad Trends bracht deze week een artikel onder de titel "Is de nieuwe paus te links?" Vooreerst wordt de familiegeschiedenis van Joseph Ratzinger geschetst:

Ratzinger komt uit een familie die behoorde tot de sociaal geïnspireerde katholieke beweging. Zijn grootoom Georg Ratzinger zetelde in de Reichstag en leunde sterk aan bij de boerenvakbond, die zich verzette tegen het ultramontanisme (het conservatieve, door Rome geïnspireerde denken). De grootoom was econoom en auteur van Die Volkswirtschaft in ihren sittlichen Grundlagen (1881), dat het kapitalisme van Adam Smith veroordeelde.

Dat is alvast niet erg overtuigend, want een mens hoeft - gelukkig maar - niet hetzelfde gedachtengoed te delen als zijn ooms en tantes. Maar Hans Brockmans vervolgt:

Ooit verzette Ratzinger zich tegen het kapitalisme "omdat de wereldeconomie totaal gedomineerd wordt door materialistische principes". In een interview met het katholieke persagentschap SIR wees hij erop dat de wereldwijde economische betrekkingen worden gedreven door een vorm van vrije markt "die uitdrukkelijk het hart uitsluit." Hij hield een pleidooi om de vrije markt "te coördineren".

Trends laat verder minister van staat Mark Eyskens aan het woord, die zegt:

De nieuwe paus wordt afgeschilderd als conservatief, maar op economisch vlak is hij dat zeker niet. [...] De kerk neigt te veel naar het andersglobalisme. Dat is dikwijls naïef of gevaarlijk.

REES-MOGG: "KARDINALEN EN BISSCHOPPEN ZIJN SOCIALISTEN"
Maar de krachtigste uitval naar de linkserigheid van de katholieke kerk, komt van de Britse Lord William Rees-Mogg, die als niet-partijgebondene ("cross-bencher") in het Britse Hogerhuis zetelt. Rees-Mogg is nochtans niet op alle vlakken een rechtse rakker. Hij was hoofdredacteur van The Times in 1967, toen Mick Jagger tot drie maanden dwangarbeid werd veroordeeld wegens bezit van cannabis en amfetamines. Rees-Mogg schreef daarop een vlammend opiniestuk, "Who breaks a butterfly on a wheel?", waarin hij het opnam voor de rockster, en meteen de Britse wetgeving die soft drugs verbood bekritiseerde. Kort daarop werd Jagger voorwaardelijk vrijgelaten.

Op 11 april, nog voor bekend werd wie de nieuwe paus was, voorspelde Rees-Mogg in een opiniestuk in The Times dat "de nieuwe paus een socialist zou zijn". Want:

Zowat elke kardinaal en bisschop in de katholieke kerk, en wellicht ook elke bisschop in de Anglikaanse kerk, is een socialist. Ze zijn socialisten in dezelfde zin als Tony Blair, Gerhard Schröder, Jacques Chirac of Bill Clinton socialisten zijn. Ze zijn socialisten omdat ze nooit de liberale leer bestudeerd hebben. En dat is spijtig, want het liberalisme is dan misschien geen voldoende voorwaarde, maar wel een noodzakelijke basisvoorwaarde voor onze cultuur. En het socialisme mag dan wel sympathiek lijken vanuit moreel oogpunt, het zit intellectueel fout.

Rees-Mogg vervolgt zijn betoog met de vaststelling dat veel bisschoppen nooit Adam Smith gelezen hebben, maar toch intuïtief aanvoelen dat ze het met hem oneens zijn. Daarom vatte Rees-Mogg het idee op om de nieuwe paus een exemplaar op te sturen van Smith's boek uit 1776 "An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations". Waarop hij bedacht dat hij hetzelfde boek eigenlijk ook best als een laat huwelijkscadeau zou opsturen naar Prince Charles, die al even weinig afweet van liberalisme en vrije markt, en "een socialist is zonder dat hij het zelf beseft". Rees-Mogg vervolgt zijn Times-opiniestuk met een opsomming van de auteurs die het liberale ideeëngoed hebben ontwikkeld: van John Locke in 1689, via Adam Smith, naar Friedrich Hayek. De ideeën van Adam Smith beïnvloedden Thomas Malthus, die met zijn bevolkingsleer dan weer de schakel vormde tussen Smith en de evolutieleer van Charles Darwin. Hayeks inzichten in het verband tussen economie en kennisleer werkten bevrijdend, aldus Rees-Mogg. En hij citeert Hayek:

Concurrentie is belangrijk als een verkennend proces waarbij verkenners onaangeboorde opportuniteiten opzoeken die, wanneer ze worden ontdekt, ook anderen van nut kunnen zijn.

En Rees-Mogg besluit:

Vrije economische competitie is geen zero-sum game. Vrije concurrentie schept complexe wederzijdse voordelen, door wat Adam Smith "de onzichtbare hand" noemde. Liberalisme heeft de wereld veranderd omdat het werkt, terwijl socialisme niet werkt. De historiek van de theorie van het liberalisme legt uit waarom dat zo is.

Toegegeven, het opiniestuk van Lord William Rees-Mogg beweert dan wel dat pausen, kardinalen en bisschoppen op economisch vlak "socialisten" zijn, maar hij staaft dit niet met citaten. Zijn kritiek lijkt eerder een handige truuk om de lezer van The Times wat liberale basislectuur aan te bevelen. Als eigenaar van uitgeverij Pickering & Chatto verdient hij zelf wat zakgeld met de verkoop van een aantal van die boeken.

JOHANNES PAULUS II TEGEN HET NEOLIBERALISME
Die citaten zijn nochtans eenvoudig terug te vinden in de encyclieken, geschriften en uitspraken van diverse pausen. Johannes Paulus II veroordeelde bijvoorbeeld het neo-liberalisme, dat hij als een sociale zonde beschouwde. In zijn encycliek "Sollicitudo Rei Socialis" veroordeelde hij zowel het marxisme als het liberalisme:

De genoemde tegenstelling [tussen Oost en West] wordt overgebracht naar de ontwikkelingslanden en draagt zo bij tot de verbreding van de kloof die op economisch plan reeds bestaat tussen Noord en Zuid en gevolg is van de afstand tussen de twee meest ontwikkelde en de minder ontwikkelde werelden. Dit is één van de redenen waarom de sociale leer van de Kerk een kritische houding aanneemt zowel tegenover het liberalistisch kapitalisme als tegenover het marxistisch collectivisme. (21)

Die tegenstelling tussen Oost en West mag dan intussen al verdwenen zijn door de val van de Berlijnse Muur, het IJzeren Gordijn en de Sovjet-Unie (mede door toedoen van paus Johannes Paulus II), de tegenstand van de kerk tegen het liberalisme betreft ook het wezen van de consumptiemaatschappij:

Een verbijsterende constatering van de jongste periode zou uiterst leerzaam moeten zijn: naast de onaanvaardbare ellende van de onderontwikkeling staan wij tegenover een soort overontwikkeling, die eveneens onaanvaardbaar is omdat zij, zoals de onderontwikkeling, in strijd is met het ware welzijn en geluk. Die overontwikkeling, welke bestaat in een overmatig beschikbaar-zijn van alle soorten materiële goederen ten gunste van sommige maatschappelijke lagen, maakt de mensen namelijk gemakkelijk tot slaaf van het 'bezit' en van het onmiddellijke genot, zonder ander uitzicht dan de vermeerdering van wat men reeds bezit of de voortdurende vervanging ervan door nog meer volmaakte zaken. Dat is de zogenaamde 'consumptie-beschaving' of het 'consumisme', dat zoveel 'uitschot' en 'afval' meebrengt. Een voorwerp dat men bezit en dat reeds overtroffen wordt door een ander meer volmaakt voorwerp, wordt opzij gelegd, zonder rekening te houden met de mogelijk blijvende waarde ervan voor de bezitter zelf of voor een ander armer menselijk wezen. (28)

Ja, de paus toonde zich in die encycliek zelfs een voorstander van een soort internationale planeconomie:

Er bestaat overigens een soort van internationale verdeling van de arbeid waardoor de producten tegen lage kostprijs van sommige landen, die geen doelmatige arbeidswetgeving hebben of die te zwak zijn om ze toe te passen, in andere delen van de wereld verkocht worden met aanzienlijke winsten voor de ondernemingen die zich bezighouden met dit type van productie dat geen grenzen kent. Het mondiale monetaire en financiële systeem kenmerkt zich door de buitensporige fluctuatie van wisselkoersen en rentevoet, tot schade van de betalingsbalans en de schuldsituatie van de arme landen. De technologie en de overdracht ervan vormen heden één van de belangrijkste problemen van de internationale onderlinge uitwisseling en van de daaruit voortvloeiende ernstige schade. De gevallen van ontwikkelingslanden waaraan men de noodzakelijke technologie onthoudt of waarnaar men nutteloze technologie stuurt, zijn niet zeldzaam. [...] Maar staande voor een nieuwe en moeilijkere etappe van haar authentieke ontwikkeling heeft de mensheid nu een hogere graad van internationale ordening nodig, ten dienste van de maatschappij, de economie en de cultuur in heel de wereld. (43)

AYN RAND VERSUS PAULUS VI
De encycliek "Populorum Progressio", in 1967 gepubliceerd door paus Paulus VI, stelde dat grondrechten zoals eigendomsrecht en vrijhandel ondergeschikt zijn aan het collectieve belang.

God heeft de aarde met alles, wat ze bevat, bestemd voor het gebruik van alle mensen en volken, zodat de goederen van de schepping op billijke wijze ten goede moeten komen aan allen volgens de regels van de rechtvaardigheid, verbonden met de liefde. Alle andere rechten, van welke aard ook, met inbegrip van het recht van eigendom en vrije handel, zijn ondergeschikt aan deze wet. Ze mogen dus de verwezenlijkig ervan niet belemmeren, maar moeten deze veeleer vergemakkelijken, en het is een ernstige en dringende sociale plicht, die rechten weer terug te brengen tot hun oorspronkelijke doelstelling. (22) [...] Zo zegt de heilige Ambrosius: "Gij schenkt aan de arme niet van uw eigen bezit, maar gij schenkt hem terug, wat hem toebehoort. Want gij eigent u toe voor u zelf alleen, wat als gemeenschappelijk bezit is gegeven voor het gebruik van allen. De aarde behoort aan alle mensen en niet alleen aan de rijken". Dit betekent, dat de privaateigendom aan niemand een absoluut en onvoorwaardelijk recht schenkt. Niemand mag de goederen, die hij voor zijn behoeften niet nodig heeft, uitsluitend voor zijn eigen genot gebruiken, wanneer anderen gebrek hebben aan het noodzakelijke. [...] In het geval van een conflict, tussen de verworven rechten van privé-personen en de elementaire behoeften van de gemeenschap, is het de taak van de publieke overheid, te trachten deze conflicten op te lossen met de actieve medewerking van de individuen en sociale groepen.. (23)

Deze encycliek schokte de libertarische denkster Ayn Rand, die haar jeugd doorbracht onder het Sovjet-communisme en op 20-jarige leeftijd naar de VS kon vluchten, zo erg dat ze als reactie het essay "Requiem for Man" schreef.

Ayn Rand

Deze encycliek is het manifest van een passionele haat tegen het kapitalisme. [...] Het Vaticaan is niet het redactielokaal van een derderangs marxistisch krantje. Het is een instituut gericht op het perspectief van eeuwen, op studie en op tijdloze filosofische beraadslaging. Onwetendheid kan bijgevolg niet als excuus of verklaring gelden [...]. Zelfs links weet dat de komst van het kapitalisme en de industrialisering geen ongelukkig toeval waren, en dat het eerste het tweede mogelijk maakte. [...] Sint-Ambrosius leefde in de vierde eeuw, een tijd waarin een dergelijke visie op bezit nog verklaarbaar en wellicht ook te rechtvaardigen waren. Vanaf de negentiende eeuw zijn dergelijke denkbeelden echter noch verklaarbaar, noch te rechtvaardigen. [...]

Iedereen die [...] verklaart dat een menselijke inspanning geen voldoende reden is voor een mens om de vruchten van zijn arbeid te kunnen behouden, die mag alles beweren behalve dat hij de mensheid lief heeft. [...] In de wereld die deze encycliek voorstelt, is geen plaats voor het menselijk verstand, en geen plaats voor de mens. [...] Deze hele encycliek is een pleidooi voor de vruchten van de industriële rijkdom, maar toont zich onverschillig voor de bron van die vruchten. Het beweert dat iedereen recht heeft op de gevolgen, maar het negeert de oorzaak. Het beweert te spreken op basis van een hoogstaand moreel standpunt, maar het laat het proces dat leidt tot materiële productie volledig buiten de context van de moraliteit, alsof dat proces een minderwaardige activiteit was waarbij geen enkel moreel principe een rol speelt. [...] Het productieproces wordt geleid door het menselijk verstand. Dat is geen onbepaalde bijkomstigheid: het vereist welbepaalde voorwaarden om te kunnen werken, en de voornaamste voorwaarde is vrijheid. In deze encycliek ontbreekt opvallend elke verwijzing naar deze voorwaarde, alsof de menselijke creativiteit om het even waar kan opborrelen, of, alsof de encycliek wil dat deze opborreling stopt.

Als bezorgdheid over menselijke armoede en lijden werkelijk het belangrijkste motief zou zijn, dan zou men zoeken om de oorzaak daarvan te ontdekken. Men zou zich afvragen: waarom hebben sommige landen zich ontwikkeld, en andere niet? [...] De geschiedenis zou een onmiddellijk antwoord geven: het kapitalisme is het enige systeem dat mensen in staat stelt om overvloed te produceren - en de sleutel tot het kapitalisme is vrijheid. [...] En merk op dat de encycliek niet bezorgd is om de mens of om het individu. De basiseenheid van zijn denken is de stam: naties, landen, volkeren. En de encycliek doet alsof die een totalitaire macht hebben over hun burgers.

GODFRIED DANNEELS VERSUS STEFAN LAMMENS
Op 6 maart 1993 gaf de Belgische kardinaal Godfried Danneels een interview aan de Financieel Economische Tijd. Uit zijn uitspraken bleek dat de kardinaal meent dat financiële beleggingen slechts één doel mogen dienen, namelijk het creëren van tewerkstelling.

Godfried Danneels

Ik kan niet zeggen: speculeren mag nooit, want je kan het sparen van mensen niet veroordelen. Maar het criterium is: als ik geld maak met geld, dan moet dat dienen om arbeid mogelijk te maken. Wanneer het geld gewoon dient om het privé-bezit te doen groeien, dan heb ik daar mijn bedenkingen bij. Speculeren met geld om nog meer geld te vergaren, is een typisch mechanisme van de mammon: het geld wordt gereproduceerd, altijd voor dezelfden en dat is zeer gevaarlijk. Geld speculatief gebruiken tegen de arbeid is onaanvaardbaar. Mensen afdanken alleen maar om de rendabiliteit, om de opbrengst van de aandelen te verhogen, is pure verrijking. Het zijn stille dodingen. Het is onaanvaardbaar.

Verder meent de kardinaal dat bepaalde vormen van kapitalisme onvrijheid en armoede veroorzaken:

Ik zou toch wel willen waarschuwen om niet te veel te triomferen na de val van het communisme: het kapitalisme in zijn extreme vormen, zoals het hier en daar voorkomt, geeft toch ook aanleiding tot heel veel onvrijheid en armoede.

De kardinaal is voorstander van de gecorrigeerde markteconomie:

Kapitalisme en de vrije-marktekonomie, dat valt niet helemaal samen, al is het waar dat het kapitalisme de vrije-marktekonomie promoot. De kerk kan niet instemmen met het kapitalisme als dusdanig, waarbij het kapitaal boven de mens wordt gesteld. We vinden ons wel terug in een vrije markt die gecorrigeerd wordt. Correkties zijn noodzakelijk.

Ook blijkt dat de kardinaal niet echt een inzicht heeft in de werking van geldmarkten. Als een munt gedevalueerd wordt na een speculatiecampagne op de financiële markten, dan gaat de kardinaal ervan uit dat de munt niet fundamenteel overgewaardeerd was. Uit zijn uitleg blijkt dat hij de speculatie als oorzaak van de devaluatie beschouwt, en niet als katalysator:

Grote speculaties tegen een bepaalde munt zijn onaanvaardbaar. Het zijn mechanismen die de nationale welstand ten gronde richten, waarop je geen enkele greep hebt. Het is financiële agressie, het heeft iets van oorlog.

Stefan Lammens, een accountant uit Kortrijk, diende de kardinaal op 10 maart 1993 in diezelfde Financieel Economische Tijd van antwoord door middel van een opiniestuk. Lammens wees op de contradictie tussen het feit dat de kardinaal verklaarde dat het bisdom zijn financiële reserves belegt in staatsobligaties, en de verklaring van de kardinaal dat geld alleen maar mag groeien om arbeid mogelijk te maken.

Als de kardinaal wil dat geld dient om arbeid mogelijk te maken, dan ware het misschien productiever om toch even risico te lopen, en aandelen in bedrijven te hebben. Daar zal meer arbeid uit komen dan met staatsobligaties.

Het komt mij voor dat mensen niet zozeer op een rationale en nuchtere manier tot dit soort argumenten over economie, geld en belastingen komen, maar zich veeleer laten leiden door uitspraken en slogans van politieke partijen en drukkingsgroepen. De kijk van kardinaal Danneels op bovenstaande problemen komt in grote lijnen overeen met wat de vakbonden al jaren verkondigen en zou zó in een pamflet van de socialistische partij kunnen. Als aartsbisschop heeft de kardinaal terecht groot gezag en autoriteit. Vele mensen hebben vertrouwen in hem. Wellicht zal wat hij zegt geïnterpreteerd worden als een standpunt van de Kerk. Ongetwijfeld zal wat hij zegt heel wat mensen overtuigen, alleen al door het loutere feit dat hij het is die het zegt. Bijgevolg moet hij volgens mijn bescheiden mening heel voorzichtig zijn met wat ik "sterke uitspraken' zou noemen.

RECHTS-PROGRESSIEF VOORUITGANGSOPTIMISME
Sommigen zullen na het lezen van dit alles opperen: jamaar, LVB, jij schrijft dat de paus te links is, maar eigenlijk bedoel je dat hij niet liberaal genoeg is. Ja, dat bedoel ik inderdaad, niet liberaal genoeg op economisch vlak. Maar "rechts" in de economische dimensie betekent nu eenmaal "economisch liberaal". Net als Ayn Rand geloof ik dat de menselijke creativiteit de motor is van de vooruitgang, waarbij vrijheid de noodzakelijke voorwaarde is. Dus mag je voor mijn part dit liberale vooruitgangsoptimisme ook "progressief rechts" noemen.