Rathergate: weblogs brachten medialeugens aan het licht

In de Verenigde Staten is al twee weken een nieuw politiek schandaal aan de gang, waarover de Europese media nog nauwelijks hebben bericht. Het schandaal draait om een aantal dienstnota's die zouden bewijzen dat George W. Bush tijdens zijn dienstplicht bij de Nationale Garde van Texas regelmatig spijbelde en zijn familiale invloed gebruikte om zijn staat van dienst op te fleuren. De dienstnota's werden op 8 september onthuld op televisie in het programma '60 minutes' door CBS-anchorman Dan Rather. Webloggers trokken onmiddellijk de echtheid van de dienstnota's in twijfel (meer daarover verderop in dit artikel). De klassieke media volgden slechts schoorvoetend. Maandag gaf CBS uiteindelijk toe dat ze een fout gemaakt hadden, dat hun bron onbetrouwbaar bleek te zijn, en dat de dienstnota's wellicht vervalst waren. Het schandaal wordt "Rathergate" genoemd, naar analogie met het "Watergate"-schandaal dat in 1974 leidde tot het ontslag van president Richard Nixon. Het imago van CBS is door de affaire fel aangetast. Verwacht wordt dat producer Mary Mapes ontslag zal moeten nemen. Maar ook het aura van Dan Rather is aangetast, en de kijkcijfers van het CBS-nieuws zijn inmiddels naar beneden gedoken. Rathergate brengt opnieuw de politieke impact van weblogs in de VS onder de aandacht.


Het televisielandschap in de VS kan in een notedop als volgt worden geschetst: naast talloze thematische kanalen op de kabel en op de satelliet, heb je de drie klassieke networks NBC, ABC en CBS, nieuwkomer Fox en de drie nieuwszenders CNN, MSNBC en Fox News. NBC maakt deel uit van het zakenimperium van General Electric, ABC is een onderdeel van het Disney-concern en CBS is een onderdeel van Viacom waartoe ook MTV en VH1 behoren (meer ownership-informatie). Het Fox-network is eigendom van Rupert Murdoch en profileert zich als nieuwskomer met trendy tv-series als The Simpsons, Friends en 24. Wat de nieuwskanalen betreft leunt Fox News Channel aan bij de Republikeinen, CNN bij de Democraten, terwijl MSNBC (een joint venture van Microsoft en NBC) zich aanvankelijk eerder progressief opstelde maar onder druk van de kijkcijfers evolueerde naar een meer conservatieve opstelling.

De klassieke networks NBC, ABC en CBS brengen elke avond twee journaals: een lokaal nieuwsbulletin en een nationaal/internationaal journaal, "evening news" of "nightly news" genaamd. Fox brengt enkel een lokaal journaal. Bij de drie klassieke networks drijft het "evening news" meer dan in Europa op het imago, de reputatie, de uitstraling en de betrouwbaarheid van één vaste nieuwslezer, die decennialang het journaal presenteert. Bij NBC is dat Tom Brokaw, die aan de boutade dat je best Engels leert spreken door een hete aardappel in je mond te houden, een geheel eigen dimensie geeft. Brokaw presenteert het NBC Nightly news in een macho-stijl waarbij hij vol branie de headlines de huiskamer insnauwt. Brokaw kan ook in onze contreien bekeken worden; want CNBC zendt het NBC Nightly News op weekdagen, een half uur na middernacht. Bij ABC presenteert Peter Jennings het "World News Tonight" in de stijl van de verfijnde intellectueel die de kijker zacht en genuanceerd informeert. Tenslotte is er het CBS Evening News gepresenteerd door Dan Rather, de opvolger van media-icoon Walter Cronkite. Bezitters van een satellietontvanger kunnen beide nieuwsbulletins in Europa bekijken, via Sky News dat het CBS-nieuws uitzendt om 01:30 en 06:30, en via BBC News 24 dat het ABC-nieuws uitzendt om 02:30 Belgische tijd. De drie nieuwsbulletins worden vanuit New York gepresenteerd en duren een half uur. Bij belangrijke gebeurtenissen wordt het hele journaal op verplaatsing gepresenteerd.

Dan Rather is al jaren de schietschijf van de rechterzijde. Hij poseerde immers fier op de foto naast Fidel Castro in 1979, en hij interviewde Saddam Hoessein nauwelijks een maand voor de start van de recentste Golfoorlog. De voorbije weken brak een schandaal los rond Dan Rather. "Rathergate", zo werd het genoemd, naar analogie met "Watergate". Alles draait rond een aantal militaire dienstnota's uit de periode 1968-73 toen de huidige president Bush zijn dienstplicht vervulde in de nationale garde. Uit de memo's bleek dat Bush militaire bevelen veronachtzaamd had, en zijn invloed en die van zijn familie gebruikte om zijn militaire palmares op te dirken. De memo's werden door Rather bekendgemaakt en uitvoerig belicht in het duidingsprogramma "60 minutes" op woensdag 8 september. Terwijl de mainstream-media over de beweringen van 60 minutes in beknopte vorm rapporteerden zonder er eigen research aan toe te voegen, schoot de blogosfeer in actie. Nauwelijks drie uur na de uitzendigen vertelde een zekere Buckhead op het discussieforum van Freerepublic.com (zie posting nummer 47) dat de documenten hem vervalsingen leken. Ze dateerden uit het begin van de jaren '70, maar ze hadden met een proportioneel lettertype, ze gebruikten superscript bij getallen zoals 187th, ze gebruikten afgeronde aanhalingstekens of "smart quotes", het lettertype was Times New Roman, en de verticale spatiëring bedroeg 13 punten. Allemaal kenmerken die niet beschikbaar waren op elektrische schrijfmachines in de jaren '70, hoogstens op de fototypesetters die toen enkel bij krantenredacties en uitgeversbedrijven beschikbaar waren. Buckhead was geen blogger, maar een deelnemer aan een discussieforum. De eerste blogger die de opmerkingen van Tomahawk overnam, was Scott Johnson, nauwelijks 12 uur na de uitzending. Charles Johnson van Little Green Footballs besloot even later om de proef op de som te nemen. Hij opende Microsoft Word, tikte de tekst van de dienstnota's in zonder enige standaard-instelling te veranderen, en produceerde op die manier een nota die als twee druppels water op die van 60 minutes leek. Het verhaal kreeg nationale bekendheid toen DrudgeReport.com even voor 3 uur 's middags naar de blog van Scott Johnson linkte met de titel "'60 Minutes' Documents on Bush Might Be Fake". Kort daarna crashte de server waarop Johnson's blog gehost werd, toen honderdduizenden internetgebruikers de site wilden bezoeken. Tegen 5 uur 's middags gaf CBS een mededeling uit die stelde dat "de dienstnota's grondig onderzocht werden door onafhankelijke experts, en dat we overtuigd zijn van hun echtheid".

Andere bloggers verdedigden de echtheid van de documenten. De linkse blogger Hunter weerlegde punt voor punt de beschuldigingen van vervalsing op DailyKos.com. Een IBM Selectric schrijfmachine kon inderdaad deze memo's niet geproduceerd hebben, aldus Hunter, maar de IBM Selectric Composer wel. Op MediaMatters.org stelde David Brock: "the case for their authenticity is strong". Intussen hadden de mainstream media zich op de zaak gestort. Dan Rather werd in de straten van New York onderschept door een cameraploeg van CNN. "Het verhaal is waar", bleef Rather volhouden, en: "het internet is vol van loze geruchten". Die avond herhaalde Rather zijn standpunt in het CBS Evening News. Even later kwam liet Fox News Channel een voormalige CBS-verantwoordelijke aan het woord. "Aan de ene kant heb je de professionele media met vele lagen van checks and balances. En dan heb je de weblogs, waar een kerel thuis in zijn pyjama een artikel zit te schrijven", aldus Jonathan Klein. Twee kranten, de Boston Globe en de New York Times, bleven CBS News verdedigen. De Washinton Post was wantrouwiger.

Intussen was het zaterdag, drie dagen na de uitzending. Een zekere Joseph Newcomer publiceerde op zijn website een ongelooflijk gedetailleerd en wetenschappelijk relaas dat uitlegde waarom de dienstnota's vervalsingen waren. Op zondag 12 september veranderde de New York Times van mening en schreef de krant dat de dienstnota's wellicht vervalst waren. De Los Angeles Times schreef een lovend artikel (abo vereist) over de weblogs en de manier waarop ze de traditionele media ontmaskerd hadden. Maar op het einde van het artikel kwam professor Jeffrey Seglin met een kritische noot voor de dag: "Hoe weet je wie er die weblogs maakt? En wat gebeurt er als dat gedoe in de mainstream pers terechtkomt, en dan later blijkt dat de documenten uit 60 minutes perfect legitiem waren?". Jonathan Last zou later in The Weekly Standard deze opmerking van Seglin counteren met de bedenking dat de bloggers op een veel helderder en transparanter manier werken dan de mainstream media. Had Seglin op de "about us" link van Scott Johnson's PowerLineBlog geklikt, dan zou hij gezien hebben dat de blogger een advocaat was bij een prestigieuse law firm in Minneapolis én vice-president van een bank. Ook Joseph Newcomer had zijn volledige CV online geplaatst, waaruit bleek dat hij een doctoraat in computerwetenschappen behaald heeft, als uitvinder veschillende patenten op zijn naam heeft staan, artikels publiceerde in tijdschriften als Dr. Dobb's Journal, en een viertal technische boeken publiceerde bij prestigieuse uitgevers als Prentice-Hall en Addison-Wesley. Die transparante manier van werken wordt door Charles Johnson van Little Green Footballs als volgt verwoord: "het is een soort van open source intelligence gathering network dat beroep doet op expertise van de hele wereld". "De blogosfeer doet een markt van ideeën ontstaan", voegt Jonathan Last er aan toe. "Veel van die ideeën zijn onzin, maar die worden dan ook snel ontmaskerd. Op dezelfde manier waarop een aandelenmarkt informatie filtert en in de koersen weerspiegelt op een manier waarop geen enkele individuele investeerder of instituut dat zou kunnen, zo scheidt de blogosfeer het kaf van het koren, beter dan een eindredacteur dat zou kunnen". Last stelt ook vast dat de Amerikaanse blogosfeer rechtser en conservatiever is dan de mainstream media. Er bestaan wel een aantal linkse blogs, maar die werken meer op de traditionele manier, als een publicatieplatform met een redacteur, in plaats van als een interactief medium.

De rest van het verhaal: op 18 september publiceert The Washington Post een overzichtelijke grafiek waarop alle elementen die de vervalsingstheorie ondersteunen, samengevat worden. Diezelfde dag gaat Dan Rather nog eens met zijn 'bron' praten, die door de mand valt. Op maandag 20 september publiceerde CBS een officiële mededeling waarin het zijn fout toegaf. De naam van de bron wordt bekendgemaakt: een zekere Bill Burkett.

En hoe hebben de Vlaamse kranten over deze zaak bericht? De Morgen meldt op 10 september onder de titel "Nieuwe discussie over militair verleden George W. Bush": "In de Amerikaanse verkiezingsstrijd hebben de Democraten een nieuw wapen in handen na een artikel in The Boston Globe. De krant meldde dat president George Bush bij de Nationale Garde zijn militaire plicht herhaaldelijk heeft verzuimd zonder te zijn bestraft". Een tekst die blijkbaar identiek is aan wat de Nederlandse Volkskrant schreef, zo ontdekken we bij de Nederlandse blogger Peter Breuls. De Standaard schrijft op zaterdag 11 september: "Twijfels over twijfels over militaire dienst Bush". Een artikel waarin zowel de beweringen van 60 minutes als de twijfels over de echtheid van de dienstnota's behandeld werd. De woordkeuze laat echter voelen dat de journalist van dienst eerder geloof hecht aan Dan Rather: er doken "nieuwe bewijzen op dat Bush spijbelde", maar de twijfels over de echtheid werden "gesuggereerd" door "andere media". De Tijd begon pas op maandag 20 september over de zaak te berichten. Nauwelijks enkele uren voor CBS zijn fout toegaf, schreef De Tijd: "de memo's zouden echter zijn vervalst, menen de Republikeinen". En verder: "en dus vond de Bush-campagne, die in Irak een moeilijke week doormaakte, een bliksemafleider in de vermeende canard van CBS-reporter Dan Rather". Een dag later publiceerde de krant een piepklein berichtje waarin melding gemaakt werd van het feit dat CBS fout zat in "memogate".

Belgische bloggers Dog of Flanders en Maarten Schenk hebben in de voorbije twee weken regelmatig aandacht besteed aan het schandaal, net als de voormalige Belg Former Belgian, die vanuit Israël blogt.